नुवाकोट एउटा पहाडी जिल्ला, तर यसको मुटुमा पानीको असीम सम्भावना बगिरहेको छ। यहाँका खोलानाला, सिमसार र नदीहरू केवल प्राकृतिक सम्पदा होइनन्, यी नुवाकोटको आर्थिक र सामाजिक विकासको मेरुदण्ड हुन्।तर विडम्बना के छ भने, जहाँ पानी बग्छ, त्यहाँ प्रायः योजना बग्दैन। राज्यका ठूला नीतिहरूको भुमरीमा नुवाकोटका जलस्रोतहरू वर्षौंदेखि अनदेखा भइरहेका छन्।आज आवश्यक छ — जलस्रोतलाई केवल प्रवाहको रूपमा होइन, प्रयोग र प्रयोजनको रूपान्तरणका रूपमा हेर्ने। किनकि नुवाकोटको भविष्य, पानीसँग प्रत्यक्षरूपमा गाँसिएको छ ।
१. नुवाकोटको जलस्रोतको भौगोलिक विशेषता
त्रिशूली, तादी, , लिखु यी केवल नदीका नाम होइनन्, यी नुवाकोटका जीवनधारा हुन्।हिमालको काखबाट बगेका यी धाराहरूले नुवाकोटका खेतहरूमा हरियाली फैलाउँछन्, गाउँगाउँमा जीवन थप्छन्।
भौगोलिक दृष्टिले हेर्दा, नुवाकोटको ६० प्रतिशत भूभागमा स्थायी वा मौसमी जलस्रोतहरू छन्।
तर यसको व्यवस्थित उपयोग अझै आरम्भिक अवस्थामा मात्र छ।अघिल्ला दशकमा कृषि सिँचाइका केही साना नाला बने, तर ती मध्ये धेरै बेवारिसे छन्। राज्यका योजनाहरू कागजमै सीमित छन्, र स्थानीय जनसहभागिता नहुँदा पानीको बहाव जस्तै सम्भावनाहरू पनि बगिरहेका छन्।
२. जलस्रोत र कृषि – विकासको पहिलो आधारनुवाकोटको जनसंख्या अझै पनि कृषिमा निर्भर छ।तर वर्षामा बाढी र हिउँदमा सुक्खा यही द्वन्द्वले किसानलाई लगातार मारिरहेको छ।
यदि पानीको वैज्ञानिक उपयोग गर्न सकियो भने, नुवाकोटलाई “हरित जिल्ला” बनाउन सकिन्छ।सिँचाइ नालाहरूलाई आधुनिक प्रविधिसँग जोड्ने, वर्षाको पानी संकलन गर्ने, जलाशय निर्माण गर्ने नीति अवलम्बन गर्न सकेमा उत्पादन क्षमता दोब्बर हुन्छ।तर समस्या के छ भने यहाँका धेरै योजना कागजी रहन्छन्, र ठेकेदार राजनीति त्यसमा खेलिन्छ।जेनजी आन्दोलनपछि अब युवाहरूले आवाज उठाएका छन् — “हामीलाई गफ होइन, सिँचाइ चाहिन्छ। यो माग केवल राजनीतिक नारा होइन, विकासको आधारभूत आवश्यकता हो।
३. जलविद्युत् – उज्यालो र रोजगारी दुवैको स्रोतनुवाकोट जलविद्युत् उत्पादनका दृष्टिले देशका सम्भावनायुक्त जिल्लामध्ये एक हो।
त्रिशूली, बेत्रावती र तादी नदीमा १०० मेगावाटभन्दा बढी क्षमताका आयोजना सम्भव छन्।
त्रिशूली हाइड्रोपावरको निर्माणपछि केही उज्यालो त फैलिएको छ, तर यसको लाभ स्थानीय समुदायले खासै पाएका छैनन्।स्थानीय जनताको भनाइ छ – “हाम्रो नदी, हाम्रो धुलो, हाम्रो पहाड, तर बिजुली चाहिँ काठमाडौँलाई।”यो आवाज केवल असन्तुष्टि होइन, न्यायको माग हो।
यदि जलविद्युत् आयोजनाबाट स्थानीय जनतालाई प्रत्यक्ष लाभ, रोजगार र राजस्वको हिस्सा दिइयो भने, जलस्रोत विकासको सबभन्दा दिगो माध्यम बन्न सक्छ।हामीले बुझ्नुपर्छ, पानी केवल बिजुली उत्पादनको साधन होइन, त्यो सामाजिक समानताको पनि स्रोत हो ।
४. खानेपानी र स्वास्थ्यसँगको सम्बन्ध
नुवाकोटका धेरै गाउँहरूमा अझै पनि खानेपानीको समस्या यथावत् छ।वर्षा हुँदा धमिलो पानी, हिउँदमा सुक्खा धारा यही दैनिकी हो।यो समस्या केवल स्रोतको अभावले होइन, व्यवस्थापनको कमीले हो।यदि स्थानीय स्तरमा जलस्रोत व्यवस्थापन समिति गठन गरियो, र तिनलाई अधिकारसहितको प्राविधिक सहयोग दिइयो भने, पानीको समस्या केही वर्षमै समाधान हुन सक्छ।
खानेपानी शुद्ध भए, स्वास्थ्य स्वतः सुधारिन्छ; स्वास्थ्य राम्रो भए, उत्पादकत्व बढ्छ; र उत्पादन बढेपछि नै त विकासको गन्ती सुरु हुन्छ।
५. पर्यटन र जलस्रोतको सह–अस्तित्व
नुवाकोटको सौन्दर्यको अर्को आयाम हो यसको जलस्रोतसँग जोडिएको प्राकृतिक पर्यटन।
त्रिशूलीको किनार, झरना, तादी खोला र स्थानीय सिमसार क्षेत्रहरू विदेशी पर्यटकका लागि आकर्षक गन्तव्य बन्न सक्छन्।यदि यी क्षेत्रहरूमा सामुदायिक इको–टुरिज्म विकास गरियो भने, गाउँको अर्थतन्त्रमा प्रत्यक्ष परिवर्तन आउँछ।तर विकासको नाममा अनियोजित निर्माण र नदी दोहनले प्राकृतिक सौन्दर्य नष्ट गरिरहेको छ।त्यसैले, जलस्रोतको प्रयोग सन्तुलित र दीगो हुनुपर्छ।पानीले जीवन दिन्छ, तर असावधानीले त्यही पानी विनाश पनि ल्याउन सक्छ।
६. जलस्रोतको राजनीतिक र सामाजिक प्रयोग
जलस्रोत केवल विकासको विषय होइन, यो राजनीतिक शक्तिको स्रोत पनि बन्दै गएको छ।
नुवाकोटमा जलस्रोत व्यवस्थापनका ठेक्कापट्टा, बजेट बाँडफाँड र आयोजनाको स्वीकृतिमा दलगत प्रभाव देखिन्छ।तर अब समय बदलिँदै छ स्थानीय जनता सजग भएका छन्।जेनजी आन्दोलनपछि नुवाकोटका युवाहरूले माग गर्न थालेका छन् “जलस्रोत हाम्रो सम्पत्ति हो, यसको नाफा हाम्रो अधिकार हो।”यसले स्थानीय स्वामित्व र जवाफदेहिताको नयाँ परम्परा जन्माइरहेको छ।
७. भविष्यको बाटो – जलनीति र जनसहभागिता
नुवाकोटको जलस्रोतलाई विकासको इन्जिन बनाउन, तीन कुरा आवश्यक छन् —
१. स्थानीय स्वामित्व,
२. पारदर्शी नीति, र
३. प्राविधिक नवप्रयोग।
सिँचाइ, बिजुली र पर्यटनका सबै क्षेत्रमा नागरिक सहभागिता अनिवार्य गर्नुपर्छ।गाउँ पालिका र नगरपालिकाले युवाहरूलाई जलप्रविधि तालिम, जलग्रहण व्यवस्थापन, र सरोकारवाला समूहमा सहभागी गराउनुपर्छ।विद्यालय तहदेखि नै “पानी संरक्षण शिक्षा” सुरु गर्न जरुरी छ।दीगो जलस्रोत नीति बनाउन सकेमा, नुवाकोट केवल हरियाली होइन, उज्यालो र समृद्ध बन्न सक्छ।पानीलाई “राज्यको सम्पत्ति” नभई “जनताको सम्पदा” भनेर व्यवहार गर्न सके मात्र विकासको बाटो खुल्नेछ ।
