नुवाकोटको राजनीतिक यात्रा : इतिहासका पानाबाट आजसम्म

नुवाकोट—नेपालको राजनीतिक नक्सामा एउटा जिल्लामात्र होइन, राष्ट्र निर्माणको आरम्भ लेखिएको कागज हो। नेपालको इतिहासका धुलिला पानाहरू पल्टाउँदा नुवाकोट कहिले रणनीतिक दुर्गका रूपमा, कहिले विद्रोहका आवाजका रूपमा, कहिले जनताको आकांक्षाको प्रतिनिधिका रूपमा उभिएको देखिन्छ। समयसँगै परिवर्तित शासनहरू, बदलिएका सरकारहरू र फेरिएका राजनीतिक मूल्यहरूको केन्द्रबिन्दुमा नुवाकोटले सधैँ आफ्नो छाप छोड्दै आएको छ।

नेपाल एकीकरणका सुरुवाती कदम नुवाकोटमै टेकिए। पृथ्वीनारायण शाहले काठमाडौँ उपत्यकातिर दृष्टि फेर्दा उनको पहिलो आधार यही पहाडी भूभाग बन्यो। १८०१ सालको नुवाकोट विजयले केवल सैन्य सफलता मात्र दिएन, नेपाल राष्ट्र—सम्बन्धी उनको ठूला सपनामा पहिलो दृढ ढुङ्गा थाप्यो। त्यसैले नुवाकोट राष्ट्र–निर्माणको शिरमा बसेको ऐतिहासिक मुकुट हो।

राणा शासनका १०४ वर्षले नुवाकोटलाई सबल र शिथिल दुबै बनायो। स्थानीय अभिजात वर्ग प्रशासनको आधार बन्दै गए, तर शिक्षित युवाहरूको मनभित्र लोकतन्त्रको चाहनाले सानो तर बलियो अंकुर पलायो। पार्टीगत गतिविधि रोकिए पनि परिवर्तन खोज्ने चेतना चुप लागेर बस्नु नुवाकोटको प्रकृति कहिल्यै थिएन।

२००७ सालको प्रजातन्त्रले नुवाकोटमा पहिलोपटक खुला राजनीतिक हावा चलायो। कांग्रेस, वामपन्थी समूहहरू, र स्थानीय अगुवाहरूबीच राजनीतिक प्रतिस्पर्धा सुरु भयो। भोटभन्दा पनि विश्वासको राजनीति विकसित हुन थालेको यही समय थियो। पञ्चायतले फेरि दलगत क्रियाकलापमा बाँध लगायो तर राजनीतिक चेतनामा भने ताल्चा लगाउन सकेन। गाउँ–गाउँमा अध्ययन, बहस र आन्तरिक प्रतिरोधका साना तर जीवित स्वरहरू उठिरहे।

२०४६ को जनआन्दोलनपछि नुवाकोट दलगत खुलापनको ठूलो मंच बन्यो। कांग्रेस र एमालेको ग्रामीण आधार बलियो हुँदै गयो। २०५२ मा सुरु भएको माओवादी जनयुद्धले नुवाकोटलाई गहिरो दाग र गहिरो चेत दुवै दियो। पहाडी गाउँहरूमा राजनीतिक उथलपुथल, सुरक्षाको तनाव र जनताको निरन्तर भय–आशंकाबीच पनि नुवाकोटले परिवर्तनका बाटाहरू खोजिरह्यो। शान्ति प्रक्रियापछि तिनै गाउँहरू नयाँ राजनीतिक पुनर्निर्माणका केन्द्र बने।

संविधानसभा निर्वाचनदेखि संघीय संरचना लागू भएपछिसम्म नुवाकोटको राजनीतिक भूगोल झन् बहुरंगी बन्दै गयो। कांग्रेस, एमाले, माओवादी केन्द्र, समाजवादी, स्वतन्त्र समूह—सबैले आफ्ना–आफ्ना विचार, दृष्टि र स्वप्न बोकेर नुवाकोटको विकास–राजनीतिलाई नयाँ मोड दिन खोजे। तर जनताका प्राथमिकताहरू पनि बदलिए—सडक, शिक्षा, रोजगारी, कृषि, ऊर्जा र पारदर्शिताले राजनीतिभन्दा ठूलो एजेन्डाको रूप लिन थाले।

आज नुवाकोटको राजनीति केवल दलगत प्रतिस्पर्धामा सीमित छैन। यहाँ चेतनशील युवा पुस्ताको उठान छ, स्थानीय नेतृत्वको दाबी छ, विकास खोज्दै उभिएको नागरिक समाज छ। इतिहासको भारीले नुवाकोटलाई गम्भीर बनाएको छ भने भविष्यको आशाले उसलाई अग्रसर बनाएको छ। राष्ट्र एकीकरणको ढोकाबाट सुरु भएको यात्रा आज नागरिक अधिकार, समृद्धि र स्वाभिमानको चाहनामा परिणत भएको छ।

नुवाकोटको राजनीतिक कथा, अन्ततः, समय–समयमा उठेका जन–स्वरहरूको कथा हो—र त्यो कथा आज पनि अधुरो छैन, निरन्तर लेखिँदै छ।